Cümlenin Ögeleri Ders Notu
Cümlenin Ögeleri
Cümlede yargının kendisini, onu gerçekleştireni, zaman, yer gibi kavramları ifade eden sözcüklere ya da sözcük öbeklerine "öge" denir.
Ögeler 2 ana grupta incelenir.
Temel ögeler ve yardımcı ögelerdir.
- Yüklem
Cümlenin temel ögesidir. Genellikle cümlenin sonunda bulunur. Cümlede ilk önce yüklem bulunur. Diğer ögeler yüklemi çeşitli yönlerden tamamlar.
🔵 Yüklemin Özellikleri
▶︎ Yüklem, çekimli bir eylem ya da ek eylemle çekimlenmiş bir ad(isim) soylu sözcük olabilir.
🔹 "Bu gece bir şiir daha yazdım." cümlesinde yüklem olan "yazdım" kelimesi çekimli bir eylemdir.
Yüklem ➤ yazdım ➤ görülen geçmiş zaman - 1. tekil kişide çekimlenmiş bir fiildir.
🔹 "Dün akşam kardeşimde misafirdik." cümlesinde yüklem olan "misafirdik" sözcüğü isimdir.
Yüklem ➤ misafirdik ➤ -idi ek fiilini almış bir isimdir.
▶︎ Yüklem, genellikle cümlenin sonunda bulunur. Bazen cümlenin başında ya da ortasında bulunabilir.
🔹 "Bu destan tarihin dilinden düşmez." cümlesinde yüklem sondadır.
🔹 "Tarihin dilinden düşmez bu destan." cümlesinde yüklem ortadadır.
🔹" Düşmez tarihin dilinden bu destan." cümlesinde yüklem baştadır.
▶︎ Yüklem, bir sözcük öbeği (sözcük grubu) olabilir.
🔹Üzerinde durulan konu, hukukun üstünlüğüdür.
yüklem ➤ hukukun üstünlüğüdür. ➤ isim tamlaması
🔹 Ankara Fen Lisesini kazanan bu kız, çalışkan bir öğrenciydi.
yüklem ➤ çalışkan bir öğrenciydi. ➤ sıfat tamlaması
🔹 Müdür bizi yemeğe davet etti.
yüklem ➤ davet etti. ➤ Birleşik eylem
🔹Onun elbiseleri, pırıl pırıldı.
yüklem ➤ pırıl pırıldı. ➤ ikileme
🔹Bu sıralarda, sekiz yıl dirsek çürüttük.
yüklem ➤ dirsek çürüttük. ➤ Deyim
▶︎ Bazı cümlelerde yüklem bulunmaz. Böyle cümlelerde yüklem, dinleyenlerin, okuyanların zihinlerinde tamamlanır. Bu tür cümlelere eksiltili (kesik) cümle denir.
🔹"Fırından taptaze iki ekmek aldım. Sıcacık, mis gibi ekmekleri…" ikinci cümle, yargı bakımından tamamlanmamıştır. Okuyucunun anlayışına bırakılmıştır.
▶︎ Bir cümlede birden fazla yüklem bulunabilir. Böyle cümlelere sıralı cümle denir.
🔹 Öğretmen sınıfa girdi, yoklama yaptı, derse başladı.
2. Özne
?Bir cümlede, yüklemin bildirdiği işi yapan ya da yüklemde bildirilen özelliği üzerinde taşıyan ögeye "özne" denir. Özneyi bulmak için yükleme “kim" ve "ne" sorusu sorulur.
🔹 Kuşlar havada halkalar çizerek uçuyordu.
uçuyordu ➤ yüklem
Neler uçuyordu? ➤ Kuşlar ➤ İşi yapan olduğu için öznedir.
🔹 Onlar ıpıssız bir yerde yapayalnız yaşıyorlar.
yaşıyorlar ➤ yüklem
Kimler yaşıyor? ➤ Onlar ➤ İşi yapan olduğu için öznedir.
🔵 Öznenin Özellikleri
▶︎ Özne bir sözcük olabildiği gibi sözcük öbeği de olabilir.
🔹 Masmavi deniz bu penceden güzel görünüyor.
görünüyor ➤ yüklem
Görünen ne? ➤ Masmavi deniz ➤ özne ➤ sıfat tamlaması
🔹 Bu şiirde sevdanın adı geçsin.
geçsin ➤ yüklem
Ne geçsin? ➤ sevdanın adı ➤ özne ➤ isim tamlaması
🔵 Özne Çeşitleri
- Gerçek Özne
Yüklemin bildirdiği eylemi gerçekleştiren özneye "gerçek özne" denir.
🔹 Öğrenciler okul dergisi çıkarmak için çok çabaladı.
çabaladı ➤ yüklem
Kim çabaladı? ➤ Öğrenciler ➤ gerçek özne
🔹 Bu gece, hava çok soğuktu.
soğuktu ➤ yüklem
Ne soğuktu? ➤ Hava ➤ gerçek özne
🔹 (Onlar) Toplantı salonunda yeni sistem hakkında velileri bilgilendirdiler.
bilgilendirdiler ➤ yüklem
Kimler bilgilendirdi? ➤ (Onlar) ➤ Gizli Özne ➤ Cümlede açıkça bildirilmeyen bizim sonradan eklediğimiz öznedir.
2. Sözde Özne
Sözde özne, yüklemin bildirdiği eylemi gerçekte yapan değildir. Sözde öznenin bulunduğu cümlelerde yüklem "-l ve -n" eklerini alır.
🔹 Tahtadaki yazılar silinmiş.
silinmiş ➤ yüklem (-n ekini almış)
Kim silmiş? ➤ Silenler belli değildir.
Silinen ne? ➤ Tahtadaki yazılar ➤ Sözde özne
3. Nesne
Cümlede, öznenin yaptığı işten etkilenen sözcük ya da sözcük öbeklerine "nesne" denir. Nesne, belirtili ve belirtsiz nesne olmak üzere 2'ye ayrılır. Cümlede özneyi bulmadan nesne aranmaz.
🔵 Belirtili Nesne
Belirtme durum eklerini (-i, -ı, -u, -ü) alan sözcüklerin cümledeki görevi "belirtili nesnedir". Belirtili nesneyi bulmak için yükleme "neyi, kimi, nereyi" soruları sorulur.
🔹Çınarlar, şadırvana döker son yaprağını.
döker ➤ yüklem
Döken ne?
Çınarlar ➤ özne
Çınarlar neyi döker?
son yaprağını ➤ belirtili nesne
🔹Kargocu, her gün paketleri dağıtır.
dağıtır ➤ yüklem
Kim dağıtır?
Kargocu ➤ özne
Kargocu neyi dağıtır?
paketleri ➤ belirtili nesne
🔵 Belirtisiz Nesne
Herhangi bir durum eki almayan, genel bir varlığı karşılayan sözcüklere "belirtisiz nesne" denir.
Yükleme sorulan, "ne" sorusu bize belirtisiz nesneyi verir. Belirtisiz nesneler daima yüklemin önünde bulunur. Belirtili nesnelerin yer değişkendir.
🔹Her gün, otuz sayfa kitap okuyorum.
okuyorum ➤ Yüklem
Kim okuyor?
(Ben) ➤ Gizli özne
Ben ne okuyorum?
otuz sayfa kitap ➤ Belirtisiz nesne
🔹Ben ona eğlenceli romanlar aldım.
aldım ➤ Yüklem
Kim aldı?
Ben ➤ Özne
Ben neler aldım?
romanlar ➤ Belirtisiz nesne
UYARI: "Ne" sorusu, hem özneyi hem de belirtisiz nesneyi buldurmaktadır. Bu ögeleri birbirine karıştırmamak için öncelikle özneyi bulmalıyız, sonra özne ile yüklem arasına "ne?" sorusunu yerleştirerek belirtisiz nesneyi aramalıyız.
🔹Bu rüzgar, yağmur getirir.
getirir ➤ yüklem
Getiren ne?
Bu rüzgâr ➤ özne
Bu rüzgar ne getirir?
Yağmur ➤ Belirtisiz nesne
🔵 Nesnenin Özellikleri
▶︎ Nesne bir sözcük olabildiği gibi sözcük öbeği de olabilir.
🔹Evlerin bacasını kolluyor yıldırımlar.
kolluyor ➤ yüklem
yıldırımlar ➤ özne
Yıldırımlar neyi kolluyor? ➤ Evlerin bacasını ➤ Belirtili nesne ➤ isim tamlaması
🔹 Kendime kırmızı kazak aldım.
aldım ➤ yüklem
(Ben) ➤ Gizli özne
Ben kendime ne aldım? ➤ kırmızı kazak ➤ Belirtisiz nesne ➤ sıfat tamlaması
▶︎ Cümlede birden fazla nesne bulunabilir.
🔹 O, insanları, bitkileri ve hayvanları seviyor.
seviyorum ➤ yüklem
O ➤ özne
O neleri seviyor? ➤ "insanları", "bitkileri", "hayvanları" ➤ cümlede 3 adet belirtili nesne bulunmaktadır.
🔹 Her gün gazete, kitap ve dergi okurum.
okurum ➤ yüklem
(Ben) ➤ Gizli özne
Ben ne okurum? ➤ "gazete", "kitap", "dergi" ➤ Bu cümlede de 3 adet belirtisiz nesne bulunmaktadır.
▶︎ Yüklemi isim soylu sözcüklerden oluşan cümlelerde, yüklemi edilgen çatılı eylemlerden oluşan cümlelerde ve yüklemi geçissiz eylemlerden oluşan cümlelerde nesne bulunmaz.
🔹 Bu gece hava çok serindi.
yüklem ➤ serindi ➤ Serin sözcüğü, isim soyludur bu yüzden bu cümle nesne alamaz.
🔹 Maç seyrederken elektrikler kesildi.
kesildi ➤ yüklem (-l edilgenlik ekini almıştır)
elektrikler ➤ Sözde özne
"Kesil-" sözcüğü edilgen çatılı bir eylem olduğu için bu cümle de nesne almaz. Edilgen çatılı eylemlerde nesne olan sözcük "sözde özne" görevi üstlenir. Bu cümlede de "elektrikler" sözcüğü sözde özne olmuştur.
🔹Çocuk, beşikte mışıl mışıl uyudu.
yüklem ➤ uyudu. ➤ "uyu-" eylemi geçissiz, nesne alamaz.
4. Yer Tamlayıcısı (Dolaylı Tümleç)
Cümlenin yüklemini yönelme (-e), bulunma(-de) ve ayrılma(-den) bildirerek tamamlayan ögelere "yer tamlayıcısı" (dolaylı tümleç) denir. Bir söz ya da söz öbeğinin yer tamlayıcısı olması için mutlaka "-e, -de, -den" ad durum eklerinden birini almasi gerekir.
Cümledeki yer tamlayıcısını bulabilmek için yükleme "kime, kimde, kimden; neye, nede, neyden; nereye, nerede, nereden" sorularını sormamız gerekir.
🔹 Dilek Hanımın yüzüne bir pembelik yayılıyor.
yayılıyor ➤ yüklem
Yayılan ne?
bir pembelik ➤ özne
Nereye yayılıyor?
Dilek Hanımın yüzüne ➤ yer tamlayıcısı
🔹 Başına gelen olayları annesine anlatıyordu.
anlatıyordu. ➤ yüklem
Kim anlatıyordu?
(o) ➤ Gizli özne
Kime anlatıyordu?
annesine ➤ yer tamlayıcısı
🔹Enise'nin kulağına mutfaktan gülüşmeler geliyordu.
geliyordu. ➤ yüklem
Ne geliyordu?
gülüşmeler ➤ özne
Nereye geliyordu?
Enise'nin kulağına ➤ yer tamlayıcısı
Nereden geliyordu?
mutfaktan ➤ yer tamlayıcısı
🔹 Yeşil pencerenden bir gül at bana.
at ➤ yüklem
Kim atsın?
(sen) ➤ gizli özne
Kime at?
bana➤ yer tamlayıcısı
Nereden at?
Yeşil pencerenden ➤ yer tamlayıcısı
🔹 Enise birdenbire yüreğinde bir sevginin kımıldadığını duymuştu o an.
duymuştu ➤ yüklem
Kim duymuştu?
Enise ➤ özne
Nerede duymuştu?
yüreğinde ➤ yer tamlayıcısı
UYARI: "-e, -de, -den" ad durum eklerinden herhangi birini alan her sözcük yer tamlayıcısı değildir. Bu ekleri alan sözcükler zaman ve durum bildirirse zarf tümleci olur.
🔹 Kapanırdı daha gün batmadan kapılar.
Kapanırdı ➤ yüklem
Ne kapanırdı?
kapılar ➤ özne
Ne zaman kapanırdı?
daha gün batmadan ➤ zarf tamlayıcısı
4. Zarf Tümleci
🔵 Cümlede yüklemi durum, zaman, yer-yön, miktar ve soru yoluyla belirten ögelere "zarf tümleci" denir. Cümledeki zarf tümlecini bulmak için yükleme "nasıl, neden, niye, niçin, ne zaman, ne kadar, ne yöne, neyle, kimle" sorularından herhangi biri sorulur.
🔹 Akşam, bütün çocuklar bize gelecek.
gelecek ➤ yüklem
Kim gelecek?
bütün çocuklar ➤ özne
Ne zaman gelecek?
Akşam ➤ zarf tümleci
🔹Parıltılar yansımış kemerlere yer yer.
yansımış ➤ yüklem
Ne yansımış?
Parıltılar ➤ özne
Nasıl yansımış?
yer yer ➤ zarf tümleci
🔹 Evdeki çocuklar aşağı indi.
indi ➤ yüklem
Kim indi?
Parıltılar ➤ özne
Ne yöne indi ?
aşağı ➤ zarf tümleci
🔹 Bu gece az uyudum.
uyudum ➤ yüklem
Kim uyudu?
(Ben) ➤ gizli özne
Ne zaman uyudum ?
Bu gece ➤ zarf tümleci
Ne kadar uyudum ?
az ➤ zarf tümleci
🔹 Arkadaşlarının hediye almasını nasıl karşıladın?
karşıladın ➤ yüklem
Kim karşıladı?
(Sen) ➤ gizli özne
Neyi karşıladın?
Arkadaşlarının hediye almasını ➤ Belirtili Nesne
Ne kadar uyudum ?
Nasıl sözcüğü soru zarfı olduğu için zarf tümlecidir.
🔹 Anneme bir kazak almak için Kızılay'a indim.
indim ➤ yüklem
Kim uyudu?
(Ben) ➤ indim.
Nereye indim ?
Kızılay'a ➤ yer tamlayıcısı
Niçin indim?
Anneme bir kazak almak için ➤ zarf tümleci
🔹 İşçileri tarlaya kamyonla taşıdık.
taşıdık ➤ yüklem
Kim taşıdı?
(Biz) ➤ gizli özne.
Kimi taşıdık?
İşçileri ➤ belirtili Nesne
Nereye taşıdık?
tarlaya ➤ belirtili Nesne
Neyle taşıdık?
kamyonla ➤ zarf tümleci
UYARI: "Aşağı, yukarı, içeri, dışarı, ileri, geri, öte, beri" gibi sözcükler herhangi bir ek almadan kullanıldığı zaman yer-yön zarfı olur. Bu sözcüklerin cümledeki görevi zarf tümlecidir eğer bu sözcükler, durum eklerini alırsa yer tamlayıcısı ya da nesne olur.
🔹 Fatih, az önce dışarı çıktı.
çıktı ➤ yüklem
Kim çıktı?
Fatih ➤ özne.
Ne zaman çıktı?
az önce ➤ zarf tümleci
Ne tarafa çıktı?
dışarı ➤ zarf tümleci
🔹 Fatih, az önce dışarıya çıktı.
Nereye çıktı?
dışarıya ➤ yer tamlayıcısı
🔹 Annem dışarıyı temizlemiş.
temizlemiş ➤ yüklem
Kim temizlemiş?
Annem ➤ özne.
Neyi temizlemiş?
dışarıyı ➤ belirtili nesne
CÜMLEDE VURGULANAN ÖGE
Cümlede en önemli öge yüklemdir bu yüzden yükleme en yakın öge vurgulanan ögedir.
🔹 Yarın, bütün arkadaşlar bizde toplanacaklar.
toplanacaklar ➤ yüklem
Kim toplanacak?
bütün arkadaşlar ➤ özne
Bütün arkadaşlar nerede toplanacaklar?
bizde ➤ yer tamlayıcısı yükleme en yakın öge olduğu için vurgulanan ögedir.
🔹 Bütün arkadaşlar bizde yarın toplanacaklar.
toplanacaklar ➤ yüklem
Ne zaman toplanacaklar?
yarın ➤ zarf tümleci yükleme en yakın öge olduğu için vurgulanan ögedir.
🔹 Yarın bizde bütün arkadaşlar toplanacaklar.
Kim toplanacak?
bütün arkadaşlar ➤ özne yükleme en yakın öge olduğu için vurgulanan ögedir.
🔹 Yarın bizde bütün arkadaşlar doğum günümü kutlayacaklar.
Neyi kutlayacaklar?
doğum günümü ➤ Belirtili nesne, yükleme en yakın öge olduğu için vurgulanan ögedir.
SORU SÖZCÜKLERİNİN ÖGELERİ BULDURMASI
Cümledeki soru sözcükleri, o cümlenin ögelerini buldurmaya yönelik kullanılabilir.
🔹 Bize dün kim geldi?
"Kim" soru kelimesi işi yapanı sorduğu için "özne"yi buldurmaya yöneliktir.
🔹 O, dün kimi aradı?
"Kimi" soru kelimesi işten etkileneni sorduğu için "belirtili nesne"yi buldurmaya yöneliktir.
🔹 O, dün nereye gitti?
"nereye" soru kelimesi işi yapan kişinin yöneldiği yeri sorduğu için "yer tamlayıcısı"nı buldurmaya yöneliktir.
🔹 O, dün bizi aradı mı?
"mi" soru edatı daima kendisinden önceki ögeyi buldurur. Bu cümlede "mi"den önce yer alan "aradı" yüklemini buldurmaktadır.
CÜMLE DIŞI UNSURLAR
Bir cümlede yükleme bağli olmayan ancak cümleyi anlam bakımından tamamlayan ögelere cümle dışı ögeler denir. Cümle dışı ögeler, ünlemler ve bağlaçlardır.
🔹 Sana dün bir tepeden baktım. Aziz İstanbul!
Aziz İstanbul! ifadesi ünlem içerdiği için cümle dışı undurdur.
🔹 Lâkin vatandan ayrılışın ıstırabı zor.
"lakin" ifadesi bağlaç olduğu için cümle dışı unsurdur.
ARA SÖZLER VE ARA CÜMLELER
🔵 Ara Söz
Cümlede herhangi bir ögeden sonra gelerek o ögenin açıklayıcısı olur. Yargı bildirmez. İki virgül (, , ), iki kisa çizgi (- -) ya da parantez () içine alınır.
🔹 İstanbul'a, dünyanın en güzel şehrine, üç yıldır gitmiyorum.
gitmiyorum ➤ yüklem
Nereye gitmiyorum?
İstanbul'a ➤ yer tamlayıcısı
İki virgül arasına alınan , dünyanın en güzel şehrine , ifadesi yer tamlayıcısının açıklayıcısıdır.
🔹 Annemi - biricik varlığımı - çok özledim.
özledim ➤ yüklem
Kimi özledim?
Annemi ➤ Belirtili Nesne
İki çizgi arasına alınan - biricik varlığımı - ifadesi belirtili nesnenin açıklayıcısıdır.
🔵 Ara Cümle
Herhangi bir ögenin açıklayıcısı olmaz. Yargı bildirir. İki virgül (, , ), iki kisa çizgi (- -) ya da parantez () içine alınır.
🔹 Bu arabayı, sen de hatırlayacaksın, geçen yıl aldım.
İki virgül arasına alınan , sen de hatırlayacaksın, ara cümledir.
🔹 Öğretmenimi - kendisini çok seviyorum - bize çok emeği geçti.
İki çizgi arasına alınan - kendisini çok seviyorum - ifadesi belirtili nesnenin açıklayıcısıdır.