Fiilde Yapı
Yapısına Göre Fiiller
Fiiller yapısına göre basit, türemiş ve bileşik olmak üzere üç gruba ayrılır.
- Basit Fiiller
🔵 Basit fiiller, "kök" hâlindeki fiillerdir yani herhangi bir ek almamış kelimelerdir.
Örnekler:
🔹 gel-, bak-, oku- ➤ Kök halinde olduğu için basit fiildir.
❗UYARI: Bazı kökler hem isim hem fiil kökü olabilir bu durumda kelimenin cümledeki anlamına bakarak karar verilir.
Örnekler:
🔹kır, yaz, uç, saç...
🔹Sözleriyle kalbim kırdı. ➤ -kırdı kelimesindeki "kır" fiildir yani fiil köküdür.
🔹Piknik için kırlara gittik. ➤ -kırlara kelimesindeki "kır" isimdir yani isim köküdür.
🔵 Sadece çekim eki almış fiillerde basit fiildir.
Örnekler:
🔹gel-di-m ➤ -di (Görülen Geçmiş Zaman) / -m (1. Tekil Kişi Eki) ➤ "gel" fiili kip ve kişi eki aldığı için basit fiildir.
🔹bak-mış-sın ➤ -mış (Duyulan Geçmiş Zaman) / -sın (2. Tekil Kişi Eki) ➤ "bak" fiili kip ve kişi eki aldığı için basit fiildir.
🔹oku-yor ➤ -yor (Şimdiki Zaman) / -eki yok (3. Tekil Kişi Eki) ➤ "oku" fiili kip ve kişi eki aldığı için basit fiildir.
🔹anlat-acağ-ız ➤ -acak (Gelecek Zaman) / -ız (1. Çoğul Kişi Eki) ➤ "anlat" fiili kip ve kişi eki aldığı için basit fiildir.
🔹çalış-ır-sınız ➤ -ır (Geniş Zaman) / -sınız (2. Çoğul Kişi Eki) ➤ "çalış" fiili kip ve kişi eki aldığı için basit fiildir.
🔹tut-malı-lar ➤ -malı(Gereklilik Kipi) / -lar (3. Çoğul Kişi Eki) ➤ "tut" fiili kip ve kişi eki aldığı için basit fiildir.
🔹al-sa-k ➤ -sa(Dilek-Şart Kipi) / -k (1. Çoğul Kişi Eki) ➤ "al" fiili kip ve kişi eki aldığı için basit fiildir.
🔹gör-e-lim ➤ -e(İstek Kipi) / -lim(1. Çoğul Kişi Eki) ➤ "gör" fiili kip ve kişi eki aldığı için basit fiildir.
🔹yaz-ın ➤ -eki yok (Emir Kipi) / -ın(2. Çoğul Kişi Eki) ➤ "yaz" fiili kip ve kişi eki aldığı için basit fiildir.
2. Türemiş Fiiller
Türemiş fiiller, yapım eki (anlamı ve türü değiştiren eklerdir) almış fiillerdir.
🔹yazdır-, başlat-, -çıkart-, avla-, çocuklaş-
🔵 İsimden Fiil Türeten Ekler
Örnekler:
🔹 baş-la(mak) ➤ -la yapım eki isimden fiil türettiği için türemiş fiildir.
🔹 kir-len(mek) ➤ -len yapım eki isimden fiil türettiği için türemiş fiildir.
🔹 esmer-leş(mek) ➤ -leş yapım eki isimden fiil türettiği için türemiş fiildir.
🔹 kör-el(mek) ➤ -el yapım eki isimden fiil türettiği için türemiş fiildir.
🔹 kan-a(mak) ➤ -a yapım eki isimden fiil türettiği için türemiş fiildir.
🔹 az-ımsa(mak) ➤ -ımsa yapım eki isimden fiil türettiği için türemiş fiildir.
🔹 su-sa(mak) ➤ -sa yapım eki isimden fiil türettiği için türemiş fiildir.
🔹 fısıl-da(mak) ➤ -da yapım eki isimden fiil türettiği için türemiş fiildir.
🔵 Fiilden Fiil Türeten Ekler
Örnekler:
🔹 aç-ıl(mak) ➤ -ıl yapım eki fiilden fiil türettiği için türemiş fiildir.
🔹 döv-ün (mek) ➤ -ün yapım eki fiilden fiil türettiği için türemiş fiildir.
🔹 kaç-ış (mak) ➤ -ış yapım eki fiilden fiil türettiği için türemiş fiildir.
🔹 oku-t (mak) ➤ -t yapım eki fiilden fiil türettiği için türemiş fiildir.
🔹 iç-ir (mek) ➤ -ir yapım eki fiilden fiil türettiği için türemiş fiildir.
🔹 bil-dir (mek) ➤ -dir yapım eki fiilden fiil türettiği için türemiş fiildir.
🔹 ov-ala (mak) ➤ -ala yapım eki fiilden fiil türettiği için türemiş fiildir.
🔹 gül-ümse (mek) ➤ -ümse yapım eki fiilden fiil türettiği için türemiş fiildir.
🔹 çık-ar (mak) ➤ -ar yapım eki fiilden fiil türettiği için türemiş fiildir.
3. Birleşik Fiiller
Birden fazla kelimenin bir araya gelerek oluşan fiillerdir. Birleşik fiiller 3 farklı şekilde oluşur.
🔵 A) Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller
Sıklıkla bir arada kullanılan bazı sözcüklerin zaman içerisinde kaynaşması, deyim haline gelmesi ile oluşmuş birleşik fiillerdir.
Örnekler:
🔹 Yan çizmek, gözden düşmek, diline dolamak, söz almak, kılı kırık yarmak, kafa kafaya gelmek
🔵 B) Yardımcı Eylemlerle Oluşan Birleşik Fiiller
Etmek, eylemek, olmak, kılmak, buyur, yapmak gibi yardımcı fiillerinin isim soylu sözcüklerden sonra kullanılması ile oluşturulmuş fiillerdir.
🔹 mecbur olmak, dua etmek, doğum yapmak, namaz kılmak, perişan eylemek, kabul buyurmak...
❗UYARI: Yardımcı eylemle oluşan birleşik fiillerde birleşme esnasında bir ses olayı (ünlü düşmesi, ünsüz türemesi) varsa birleşik fiil bitişik yazılır yoksa ayrı yazılır.
Örnekler:
🔹seyretmek ➤ "seyir" kelimesindeki "i" ünlüsü düştüğü için bitişik yazılır.
🔹affetmek ➤ "f" ünsüzü türediği için bitişik yazılır.
🔹hapsolmak ➤ "hapis" kelimesindeki "i" ünlüsü düştüğü için bitişik yazılır.
❗UYARI: Yardımcı fiiller tek başına bir anlam taşıyorsa ve önündeki isimle kaynaşmamışsa asıl fiildir bu yüzden bileşik fiil oluşturmaz.
Örnekler:
🔹Ben ettim, sen etme. ➤ etmek fiiliyle kaynaşma olmadığı için birleşik fiil değildir.
🔹Köyümüzde şimdi kirazlar olmuştur. ➤ olmak fiiliyle kaynaşma olmadığı için birleşik fiil değildir.
🔵 C) Kurallı Birleşik Fiiller
İki eylemin birleşmesiyle oluşur.
Yeterlilik, tezlik, süreklilik ve yaklaşma olmak üzere 4 tane kurallı birleşik fiil vardır.
1. Yeterlilik Fiili ( fiil + -ebil -abil)
🔹Cümleye gücü yetme veya olasılık anlamı katar.
Okula geç kalırsam öğretmenim kızabilir. ➤ olasılık
Sınıfı geçebilmem için çok çalışmam gerekiyor. ➤ gücü yetme
Yarın fuara gidebiliriz, ne dersin? ➤ olasılık
🔹 Soru olarak kullanıldığında rica anlamı katar.
Şu camı kapatabilir misin? ➤ rica
❗UYARI: Yeterlilik fiilinin olumsuzunda -bil fiili düşer.
Saatlerdir uğraşmama rağmen bulmacayı çözemedim. ➤ Olumluya çevirdiğimizde -ebil geri gelir. ➤ çözebildim
Yarına kadar bu ödevi yetiştiremem. ➤ Olumluya çevirdiğimizde -ebil geri gelir. ➤ yetiştirebildim
2. Tezlik Fiili ( fiil +-iver)
🔹Cümleye tezlik, çabukluk anlamı katar.
Kurbağa hızla uzattığı dili ile sineği yakalayıverdi.
Çocuk, annesini görünce yanına koşuverdi.
Uzanıp tutuver elimi.
3. Süreklilik Fiili ( fiil + -edur, -ekal, -egel, -ekoy)
🔹Cümleye devam etme, süreklilik anlamı katar.
Her on yılda bir, geçmişten bu yana süregelen edebiyatı alaşağı ediyoruz.
Televizyonun karşısında uyuyakalmışım.
Gidedursun turnalar, gurbet ellere.
En başta kendi adımı görünce, listeye bakakaldım.
Sizi işinizden alıkoymak istemem.
4. Yaklaşma Fiili ( fiil + -eyaz )
🔹Cümleye neredeyse, azkalsın, hemen hemen anlamı katar.
Kaldırımda yürürken düşeyazdım.
Onu birden karşımda görünce korkudan öleyazdım.
Heyecandan kalbim durayazdı.