Fiilde Çatı Ders Notu
Fiilde Çatı
Çekimli eylemin özne ve nesneye göre aldığı duruma "çatı" denir. Çatılar öznesine ve nesnesine göre çatılar olmak üzere 2'ye ayrılır.
Çatı, fiillerle ilgilidir bundan dolayı yüklemi isim olan cümlelerde çatı aranmaz.
🔹 Eviniz ne kadar güzelmiş.
güzelmiş ➤ yüklem ➤ yüklem isim soylu bir kelime olduğu için çatı aranmaz.
- Öznesine Göre Çatılar
🔵 Etken Çatılı Fiiller
▶︎ Gerçek öznesi olan eylemlere "etken çatılı fiil" denir. Yani eylemin bildirdiği işi, öznenin kendisi yapıyorsa eylem etkendir.
🔹 Babam her gün kitap okuyor.
okuyor ➤ yüklem ➤ yüklem fiil olduğu için çatı aranır.
Kim okuyor?
Babam ➤ Gerçek özne ➤ yüklemin bildirdiği işi yapan kişi bellidir. ➤ "okuyor" fiili etken çatılıdır.
🔹 Bu kitabı dün aldım.
aldım ➤ yüklem ➤ yüklem fiil olduğu için çatı aranır.
Kim aldım?
Gizli özne: ben ➤ Gizli özne ➤ yüklemin bildirdiği işi yapan kişi gizli de olsa bellidir. ➤ "aldım" fiili etken çatılıdır.
🔵 Edilgen Çatılı Fiiller
▶︎ Gerçek öznesi belli olmayan fiillere "edilgen çatılı fiil" denir. Edilgen çatılı fiiller, -l ve -n eklerini alırlar. Edilgen çatılı fiillerde gerçek özne yerine "sözde özne" vardır.
🔹 Hırsızlar kıskıvrak yakalandı.
yakalandı ➤ yüklem ➤ yüklem fiil olduğu için çatı aranır.
Kim yakaladı?
İşi yapan özne belli değildir. ➤ "yakala-n-dı" -n edilgenlik ekini almıştır. ➤ "yakalandı" fiili edilgen çatılıdır. ➤ Fiilden etkilenen "hırsızlar" kelimesi sözde öznedir.
🔹 Maç hafta sonu tekrar oynatılacak.
oynatılacak ➤ yüklem ➤ yüklem fiil olduğu için çatı aranır.
Kim oynatacak?
İşi yapan özne belli değildir. ➤ "oynat-ıl-acak" -ıl edilgenlik ekini almıştır. ➤ "oynatılacak" fiili edilgen çatılıdır. ➤ Fiilden etkilenen "maç" kelimesi sözde öznedir.
🔹 "Kitaplar öğrenciler tarafından okundu."
okundu ➤ yüklem ➤ yüklem fiil olduğu için çatı aranır.
Kim okudu?
İşi yapan özne belli değildir. ➤ "oku-n-du" -n edilgenlik ekini almıştır. ➤ "okundu" fiili edilgen çatılıdır. ➤ Fiilden etkilenen " kitaplar" kelimesi sözde öznedir.
2. Nesnesine Göre Çatılar
🔵 Geçişli Fiiller
▶︎ Öznenin yaptığı işten etkilenen öge(nesne) varsa fiil geçişlidir. Bir fiil nesne alabiliyorsa geçişlidir.
🔹 İçeriden su getirdi.
getirdi ➤ yüklem ➤ yüklem fiil olduğu için çatı aranır.
Kim getirdi?
Gizli özne: o ➤ Gizli özne
O ne getirdi?
Su ➤ belirtisiz nesne ➤ yüklem nesne alabildiği için "getirdi" fiili nesnesine göre geçişli fiildir.
🔹Ninem, etrafı daha iyi görebilmek için ışığı açtı.
açtı ➤ yüklem ➤ yüklem fiil olduğu için çatı aranır.
Kim açtı?
Ninem ➤ Gerçek özne
Ninem neyi açtı?
ışığı ➤ belirtili nesne ➤ yüklem nesne alabildiği için "açtı" fiili nesnesine göre geçişli fiildir.
Fiilin geçişli olması için cümlede mutlaka nesnesinin bulunması gerekmez. Bazen fiil geçişli olduğu halde cümlede nesne kullanılmamış da olabilir.
🔹Yolcular durakta bekliyor.
bekliyor ➤ yüklem ➤ yüklem fiil olduğu için çatı aranır.
Kim bekliyor?
Yolcular ➤ Gerçek özne
Yolcular neyi bekliyor?
Cümlede nesne yok fakat "bekliyor" fiili nesne alabilen bir fiildir. ➤ yüklem nesne alabildiği için "bekliyor" fiili nesnesine göre geçişli fiildir.
🔵 Geçişsiz Fiiller
▶︎ Nesne alamayan fiillerdir. Bu fiillerin yüklem olduğu cümlelere dışarıdan da herhangi bir nesne getirilemez. Edilgen olan tüm filler geçişsiz fiildir.
🔹 Dayımlar bugün tatile gidiyor.
gidiyor ➤ yüklem ➤ yüklem fiil olduğu için çatı aranır.
Kim gidiyor?
Dayımlar ➤ Gerçek özne
ne/neyi/kimi gidiyor? sorularına cevap veremiyor.
Nesne alamaz ➤ yüklem nesne alamadığı için "gidiyor" fiili nesnesine göre geçişsiz fiildir.
🔹 Eve dönünce, yorgunluktan, uzandığım yerde uyuyakalmıştım.
uyuyakalmıştım ➤ yüklem ➤ yüklem fiil olduğu için çatı aranır.
Kim uyuyakalmıştı?
Gizli özne: Ben ➤ Gizli özne
Ben ne/neyi/kimi uyuyakalmıştım? sorularına cevap veremiyor.
Nesne alamaz ➤ yüklem nesne alamadığı için "uyuyakalmıştım" fiili nesnesine göre geçişsiz fiildir.